- Wprowadzenie do lustracji spółdzielni energetycznych
Należy we wstępie wskazać, że lustracja dotyczy każdego rodzaju spółdzielni i jest precyzyjnie uregulowana przez prawo spółdzielcze. Nie są zatem prawdziwe stwierdzenia formułowane podczas niektórych spotkań, konferencji czy artykułów dot. spółdzielni energetycznych mówiące, że np. branżowe związki rewizyjne mogą opracować własne zasady prowadzenia lustracji, bardzo wybiórczo traktujące istniejące regulacje. Sugestie takie mogą mieć na celu zbudowanie fałszywego przekazu wśród spółdzielni energetycznych, że proces lustracyjny dla spółdzielni energetycznych może mieć charakter „wyjątkowy” czy wręcz „uproszczony” w stosunku do regulacji wynikających z zapisów prawa.
„Mając na względzie ruch spółdzielczy w Polsce – pierwszy „Dzień Spółdzielczości” w Polsce obchodzono 7 czerwca 1925 roku, co oznacza, że w czerwcu 2025 roku minęła 100 rocznica tego wydarzenia. Jako Stowarzyszenie im. Prof. Żmijewskiego (moderator spółdzielni energetycznych w Polsce, wspólnie z Krajową Radą Spółdzielczą, KOWR i MRiRW), jesteśmy ogromnie zbudowani, widząc, że liczne działania edukacyjne Stowarzyszenia umożliwiły stworzenie podwalin dla spółdzielczości energetycznej” – wskazuje Rafał Czaja Prezes Zarządu Stowarzyszenia im. Prof. Żmijewskiego. Prezes dodaje, że „Proces lustracyjny, o którym mówiliśmy także podczas publicznych webinarów jest prowadzony od kilkudziesięciu lat przez Krajową Radę Spółdzielczą (KRS) jako naczelny organ samorządu spółdzielczego w Polsce. KRS reprezentuje ruch spółdzielczy i inicjuje działania na jego rzecz w tym jako naczelnemu organowi, każdy związek rewizyjny (bez względu na rodzaj czy branżę) podlega procesom kontrolnym prowadzonym przez KRS zgodnie z regulacją prawa spółdzielczego.”
Podkreślenia wymaga fakt, że KRS od momentu wprowadzenia spółdzielni energetycznej do polskiego systemu prawa w pełni realizuje obowiązki związku rewizyjnego dla wszystkich zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze Sądowym spółdzielni energetycznych, a z mocy prawa każda spółdzielnia (w tym energetyczna) przynależy do Krajowej Rady Spółdzielczej i ma obowiązek opłacania składek na jej rzecz. Obowiązek ten wynika z prawa spółdzielczego i jest automatyczny, bez możliwości odmowy.
2. Lustracja spółdzielni energetycznych w obecnej regulacji prawnej
Odnosząc się już precyzyjnie do regulacji w zakresie lustracji, którą przybliża dla nas dr. inż. Grzegorz Maśloch – lustrator (uprawnienia lustracyjne 6806/24): Lustracja ma na celu wykrycie ewentualnych nieprawidłowości i udzielenie pomocy w ich usunięciu. Lustracja została uregulowana w:
- Art. 91-93a ustawy - Prawo spółdzielcze (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 593). definiuje cel i procedurę przeprowadzania lustracji, obowiązki i uprawnienia lustratorów, procedurę sporządzania protokołów polustracyjnych, oraz zasady ponoszenia kosztów lustracji.
- „Tryb i Zasady Przeprowadzania Lustracji Organizacji Spółdzielczych” (Uchwała nr 11/2025 ZO KRS z dnia 27 marca 2025 r. w sprawie: przyjęcia Trybu i Zasad Przeprowadzania Lustracji Organizacji Spółdzielczych) - określa cele i rodzaje lustracji organizacji spółdzielczych; tryb i zasady przeprowadzania lustracji oraz dokumentowania jej ustaleń; obowiązki i uprawnienia lustratora oraz spółdzielni w czasie lustracji; tryb i zasady postępowania przy ujawnianiu szkód i czynów noszących znamiona przestępstwa; tryb i zasady postępowania polustracyjnego; tryb i zasady postępowania odwoławczego.
Każda spółdzielnia (zarówno zrzeszona jak i niezrzeszona w związku Rewizyjnym), obowiązana jest przynajmniej raz na trzy lata, a w przypadku pozostawania w stanie likwidacji (art. 91 § 1 pr. sp.) corocznie poddać się lustracyjnemu badaniu (lustracja obligatoryjna). Jeżeli organ spółdzielni, odpowiednio zarząd, rada nadzorcza albo likwidator wbrew przepisom ustawy: nie poddaje spółdzielni lustracji; nie udziela lub udziela niezgodnych ze stanem faktycznym wyjaśnień lustratorowi, nie dopuszcza go do pełnienia obowiązków lub nie przedkłada stosownych dokumentów; nie udostępnia członkom spółdzielni protokołu lustracji, podlega sankcji w postaci grzywny lub kary ograniczenia wolności (art. 267c pr. sp.).
Lustracja może być dokonywana na dwa sposoby:
a. Przez Krajową Radę Spółdzielczą (KRS).
Krajowa Rada Spółdzielcza jest naczelnym organem samorządu spółdzielczego. KRS nie jest zrzeszeniem spółdzielni, nie występuje więc członkostwo w Krajowej Radzie Spółdzielczej. Zadania Krajowej Rady Spółdzielczej zostały określone w art. 259 § 2 Prawa spółdzielczego w pkt. 1-9. Krajowa Rada Spółdzielcza wykonuje funkcje związku rewizyjnego dla spółdzielni nie zrzeszonych w związkach rewizyjnych oraz określa tryb przeprowadzania lustracji i kryteria kwalifikacyjnych lustratorów.
Ponadto, Krajowa Rada Spółdzielcza prowadzi lustrację w spółdzielczych związkach rewizyjnych (kompetencja wyłączna) oraz spółdzielniach nie zrzeszonych w takich związkach.
b. Przez związek rewizyjny.
Art. 240 § 1 prawa spółdzielczego stanowi, że spółdzielnie mogą zakładać związki rewizyjne i przystępować do takich związków. Jednym z zadań związku rewizyjnego jest przyprowadzanie lustracji zrzeszonych spółdzielni. Na dzień dzisiejszy powstały dwa związki rewizyjne skupiające spółdzielnie energetyczne.
Podsumowanie:
- Lustracja jest procesem kontrolno-doradczym każdej spółdzielni. Każda spółdzielnia obowiązana jest przynajmniej raz na trzy lata, a w przypadku pozostawania w stanie likwidacji corocznie, poddać się lustracyjnemu badaniu.
- Lustracja może odbywać się poprzez Krajową Radę Spółdzielczą lub Związek Rewizyjny. Decyzja o wyborze podmiotu przeprowadzającego lustrację jest zawsze decyzją indywidualną każdej spółdzielni energetycznej. Należy przy tym oczywiście brać pod uwagę takie aspekty jak koszty lustracji, doświadczenie lustracyjne podmiotu, itd.
- Dla podmiotów które nie są zrzeszone w zawiązku lustracyjnym funkcje związku rewizyjnego wykonuje Krajowa Rada Spółdzielcza.
- Dla podmiotów zrzeszonych w dedykowanym związku lustracyjnym lustracje powinien wykonać związek lustracyjny. Należy jednak pamiętać, że w tym przypadku Krajowa Rada Spółdzielcza prowadzi lustrację w spółdzielczych związkach rewizyjnych (kompetencja wyłączna).
3. Głos stowarzyszenia w sprawie lustracji spółdzielni energetycznych
Jak wynika z dotychczasowej praktyki gospodarczej, znamienita większość spółdzielni energetycznych zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze Sądowym (ponad 200) oraz widniejących w rejestrze prowadzonym przez Dyrektora Generalnego KOWR - 116 (stan na dzień 28 lipca) nie ma pełnej świadomości „automatycznego” - z mocy prawa przynależności do Krajowej Rady Spółdzielczej (KRS) i sposobności do pełnego korzystania ze swoich możliwości w tym zakresie, w tym oczywiście z omawianej tutaj szczegółowo lustracji. Można śmiało stwierdzić, że wszystkie spółdzielnie energetyczne w Polsce, realizując obowiązek ustawowy dot. opłacania składek na rzecz KRS mają możliwość współkształtowania energetycznego ruchu spółdzielczego poprzez KRS. Należy także z życzliwością ocenić działania mające na celu powstawanie branżowych związków rewizyjnych, jako zrzeszenia spółdzielni, które profesjonalnie zarządzane i działające mogą wyręczać KRS w niektórych, prostych działalnościach i aktywnościach (np. jak pomoc w rozliczaniu pomocy publicznej, wparcie przy rozliczaniu spółdzielni z Urzędami Skarbowymi, ewentualne reklamacje wobec spółek obrotu czy chociażby prowadzenie procesów w ramach realizowanych przez spółdzielnie inwestycji w Partnerstwie Publiczno-Prywatnym).
Jak wynika z analizy Stowarzyszenia im. Prof. Żmijewskiego, rola przyszłych branżowych związków rewizyjnych w procesach lustracyjnych może być istotna, w momencie zbudowania przez nich kompetencji, doświadczenia lustracyjnego i należytej staranności, a co kluczowe przejścia kontroli lustracyjnej przeprowadzonej przez KRS.
Badania Stowarzyszenia wskazują, że spółdzielcy na dzień dzisiejszy głównie zainteresowani są współpracą z KRS. Spółdzielcy wskazują na krótką historię związków rewizyjnych, jak również fakt, że żaden z funkcjonujących związków nie przeszedł jeszcze pozytywnie procesu lustracji, co oczywiście budzić może szereg zapytań. Dlatego też, Stowarzyszenie w ramach swojej działalności statutowej przeprowadzi we wrześniu, wspólnie z KRS badania dot. świadomości procesów lustracyjnych oraz oczekiwań z tym związanych.
Autor: Tomasz Marzec – ekspert Stowarzyszenia im. Prof. Żmijewskiego